یاران مومه وند

گرد آورنده حاج حسین آزادبخت مومه وند 

همه چیز از یلدا و شب یلدا

 

 

 

 

 درازترین شب سال، شب اول برج جدی. شب چله بزرگ زمستان. این کلمه در سریانی به معنی میلاد است. چون شب یلدا را با میلاد مسیح تطبیق می‌کردند از اینرو بدین نام نامیدند.

شب یَلدا یا شب چِله آخرین شب آذرماه، نخستین شب زمستان و درازترین شب سال است. ایرانیان و بسیاری از دیگراقوام آنرا مبارک می دارند و این شب را جشن می‎گیرند. ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‎شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌‌یابد، آخرپاییزواول زمستان را شب زایش مهر یا باز زایش خورشید می خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌کردند. اکنون پس از ارائه نظریه کاربری تقویمی چهار تاقي نياسر درنزدیکی شهر کاشان و امکان دیدارعملی طلوع خورشید انقلاب زمستانی، عده‌ای این شب را درانتظار تماشای خورشید درکنارچارتاقی برگزار می‌کنند. یلدا و جشن‌هایی که دراین شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است و پیروان میتراییسم آن را ازهزاران سال پیش درایران برگزار می کرده اند. دراین باور یلدا روزتولد خورشید و بعدها تولد میترا یا مهراست. بسياری براين باورند که ريشه پاس داشت شب چله ميراث قوم كاسپيان است . کاسپ‌ها ازاولين اقوام آريايي هستند که واردايران شدند .آنها مردمانی با چشم‌های کبودرنگ وموهای بوربودند که ابتدا در گيلان امروزی سکنی گزيدند و پس ازچندی به نقاط ديگرايران مهاجرت کردند .

کاسپ‌ها قوم نيرومندی بودند و تمدن توانمندی را پايه ‌گذاری کردند.ازجمله تمدن‌های آبی که میتوان اززيگورات چغارزنبيل،آسياب‌ها وقنات های شوشتر به عنوان آثارباقیمانده از تمدن کاسپ ها نام برد. همچنين پلهای بسياری با نام آناهيتا درسراسر ايران ساختند و با ساخت چهارتاقی هايی توانستند انحراف ۲۳ درجه مدار زمين درگردش به دور خورشيد را اندازه گيری کنند . کاسپ‌ها با استفاده از اين ابزار به تقويمی دقيق دست يافتند و دريافتند که پس از آخرين شب پاييز برطول روزها اندک‌اندک افزوده شده و ازطول شب‌های سرد کاسته مي ‌شود. این جشن درماه پارسی دی ( تولد دوباره خورشید ) قرار دارد که نام آفریننده در زمان پیش از زرتشتیان بوده است که بعدها او به نام آفریننده نور معروف شد.

واژه رو (DAY)

 

 

 

 

 

 

 

 در زبان انگليسي که هم ریشه با زبانهای كهن آریایی است نیز از نام این ماه برگرفته شده است . نور، روز و روشنایی خورشید، نشانه هایی از آفریدگاربود درحالی که شب، تاریکی و سرما نشانه هایی ازاهریمن. مشاهده تغییرات مداوم شب و روز مردم را به این باوررسانده بود که شب و روز یا روشنایی و تاریکی در یک جنگ همیشگی به سر می‌ برند. روزهای بلندتر روزهای پیروزی روشنایی بود، درحالی که روزهای کوتاه‌ تر نشانه ای ازغلبهٔ تاریکی واهریمن برزمین بود. برخی بر این عقیده اند که واژه يلدا درزمان ساسانيان که خطوط الفبا ازراست به چپ نوشته می شده وارد زبان پارسی شده است. بعد ازهجرت گسترده مسيحیان درزمان کشتار امپراطوری روم به ایران و منطقه های آسياي صغير. هنگام توسعه‌ آيين مهردر اروپا، مراسم شب چله به عنوان روز زايش مهر و نور و راستی با شکوه تمام برگزار میشده است و پس از استيلای مسيحيت دراروپا، آداب و رسوم آيين مهر که در زندگی مردم و به خصوص درميان روميان نفوذ کرده بود هم‌چنان باقی ماند و با آمدن دين جديد رنگ نباخت .

تا سال ٣٥٠ ميلادی تمام فرقه های مختلف مسيحيت متفق‌القول روز ششم ژانويه را روز ميلاد مسيح ميدانستند وليکن نفوذ آيين مهركليساي روم را برآن داشت تا روز تولد عيسي مسيح را مطابق با تولد مهر يا ميترا قرار دهد تا از التقاط اين دو مناسبت نفوذ بيشتری برزندگی مردم داشته باشد و بزرگترين جشن آيين مهررا درخود حل کنند . با قدرتمند شدن كليساي روم و پس ازگذشت زمان، فرقه های ديگرمسيحيت به اين سمت و سو گرويدند. ليکن هنوزکليسای ارمني و ارتودكس شرقی روز ششم ژانويه را روزميلاد مسيح می‌دانند.آنچه ازنظر پژوهشگران مسلم است اين است که ٢١ يا ٢٥ دسامبربا توجه به اشاره های انجيل به فصل زراعت و اعتدال هوا وهمچنين تاريخ دوران اوليه مسيحيت ، روز ميلاد عيسی مسيح نيست و نفوذ آيين مهردررسوم کليسا نيزغيرقابل‌انکاراست. نخستين مايه های جشن كريسمس و اينالوت ميراث و هديه ايران کهن به جهانيان است که خود تا به امروز درزنده نگه داشتن آن کوشيده است.

ایرانیان باستان این شب را شب تولد الهه مهر میترا می پنداشتند ، و به همین دلیل این شب را جشن می‎گرفتند و گرد آتش جمع می شدند وشادمانه رقص و پایکوبی می کردند.آنگاه سفره اي الوان می گستردند و میزد نثارمی کردند.

میزد نذری یا ولیمه ای بود غیر نوشیدنی، مانند گوشت و نان و شیرینی و حلوا، و درآیین های ایران باستان برای هر مراسم جشن و سرور آیینی،سفره اي می گستردند که برآن افزون برآلات وادوات نیایش، مانند آتشدان، عطردان، بخوردان، برسم و غیره، برآورده ها و فرآورده های خوردنی فصل و خوراک های گوناگون، از جمله خوراک مقدس و آیینی ویژه ای که آن را میزد می نامیدند، برسفره جشن می نهادند. ایرانیان گاه شب یلدا را تا دميدن پرتو پگاه دردامنه کوه های به انتظارزاييده شدن خورشيد می نشستند. برخی درمهرابه ها (نيايشگاه‌های پيروان آيين مهر) به نيايش مشغول می شدند تا پيروزی مهروشکست اهريمن را ازخداوند طلب کنند وشب هنگام دعایی بنام نی ید را میخوانند که دعای شکرانه نعمت بوده است . روز پس از شب یلدا (یكم دی ماه) را خورروز (روز خورشید) و دی گان؛ می خواندند و به استراحت می پرداختند و تعطیل عمومی بود . خرمدینان , این روز را خرم روز یا خره روز می نامیدند. در این روز عمدتاً به این لحاظ از كار دست می كشیدند كه نمی خواستند احیاناً مرتكب بدی كردن شوند كه میترائیسم ارتكاب هر كار بد كوچك را در روز تولد خورشید گناهی بسیار بزرگ می شمرد.

 

تاثير شب يلدا در ديگر اقوام

 

 

 

 

 

 

 

امری که از شواهد تاریخی حکایت می کند این است که بیشتر رسوم دین مسيحيت از مهرپرستی و یا میتراییسم برگرفته شده است . مانند تولد مسیح در یک آقل که برگرفته شده از تولد میترا در غار است و همچنین شب میلاد مسیح که مصادف با یلدا می باشد , نیز از این آیین کهن آریایی گرفته شده است و همچنین درخت سرو و کاج که در آیین مهر با ستاره ای بر فرازش تزیین می شد . ( ستاره نشانه ایست که بازرگانان را راهنمایی می کند تا به میترا در غار برسند - درخت سرو را از این روی دوست داشتند که نماد آزادگی و مقاومت در برابر تاریکی بود که آثارش را در ادبیاتمان می توانیم به وفور بیابیم - درخت کاج از این روی در کشورهای اروپایی مرسوم شد که محیط طبیعی آنها برای رویش کاج بهتر بود ) . همچنین کلمه‌ نوئل از ريشه‌ رومی ناتال به معنی تولد است و همانگونه که ذکر شد نام جشن روميان ناتاليس اينوکتوس بوده‌است . بابانوئل با کلاهی شبيه کلاه موبدان آيين مهر ظاهر می‌شود. در حدود ٤٠٠٠ سال پيش درمصر باستان جشن باز،زاييده‌شدن خورشيد ، مصادف با شب چله، برگزار می شده است. مصريان در اين هنگام از سال به مدت ١٢ روز، به نشانه ١٢ ماه سال خورشيدی، به جشن و پای‌ کوبی می پرداختند و پيروزی نور بر تاريکی را گرامی می داشتند. همچنين از١٢ برگ نخل برای تزيين مکان برگزاری جشن استفاده می نمودند که نشانه پايان سال و آغاز سال نو بوده است. در يونان قدیم نیز اولين روز زمستان روزبزرگداشت خداوند خورشيد بوده است و آ‌نرا خورشيد شکست‌ ناپذير، ناتاليس انويکتوس، می‌ناميدند که از ریشه کلمه ی ناتال که در بالا اشاره شد برگرفته شده است و معنی اش , میلاد و تولد است . ریشه های یلدا در جشن دیگر مرسوم در یونان نیز باقی مانده است ازمهمترین این جشن ها می توان به جشن ساتورن اشاره کرد. در قسمت‌هايی ازروسيه جنوبی , هم اکنون جشن های مشابهی به مناسبت چله برگزارمی کنند. اين آيين‌ها شباهت بسياری با مراسم شب چله دارد. پختن نان شیرینی محلی به صورت موجودات زنده، بازی های محلی گوناگون، کشت و بذر پاشی به صورت تمثیلی و بازسازی مراسم کشت، پوشانیدن سطح کلبه با چربی، گذاشتن پوستین روی هره پنجره ها، آویختن پشم ازسقف، پاشیدن گندم به محوطه حیاط ، ترانه خوانی و رقص وآواز و مهم ترازهمه قربانی کردن جانوران ازآیین های ویژه این جشن بوده و هست . یکی دیگر از آیین های شب های جشن، فالگیری بود و پیشگویی رویدادهای احتمالی سال آینده. همین آیین ها درروستاهای ایران نیز کم و بیش به چشم می خورند که نشان از همانندی جشن یلدا درایران و روسیه دارند. يهوديان نيزدراين شب جشنی با نام ايلانوت (جشن درخت) برگزارمی کنند و با روشن کردن شمع به نيايش می پردازند.آشوريان نیزدرشب یلدا آجیل مشکل گشا می خُرند و تا پاسی ازشب را به شب نشینی و بگو بخند می گذرانند ودرخانواده های تحصیل کرده آشوری تفال با دیوان حافظ نیز رواج دارد. نخستين روز زمستان در نزد خرمديان كه پيرو مزدك هستند نیز سخت گرامي و بزرگ دانسته مي شود وازآن با نام خرم روز ( خره روز ) ياد ميگردد و آيين‌هايي ويژه درآن روز برگذار می شود .اين مراسم و نيزسالشماري آغاز زمستان هنوز درميان برخي اقوام ديده مي شود كه نمونه آن تقويم محلي پامير وبدخشان در شمال افغانستان و جنوب تاجيكستان است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جشن يلدا و عادات مرسوم در آن

 

درآیین کهن , بنابر يک سنت ديرينه آيين مهر شاهان ايرانی در روز اول دی ماه تاج و تخت شاهی را بر زمين می‌گذاشتند و با جامه ای سپيد به صحرا می‌رفتند و برفرشی سپيد می نشستند. دربان‌ها ونگهبانان کاخ شاهی و همه برده ها وخدمت‌کاران درسطح شهرآزاد شده و بسان ديگران زندگی می‌کردند. رئيس ومرئوس، پادشاه و آحاد مردم همگی يکسان بودند .

(صحت این امر موکد نیست , شاید تنها افسانه باشد.)

جشن یلدا درایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب نشینی اعضای خانواده و اقوام درکناریکدیگربرگزارمی شود.متل گویی که نوعی شعرخوانی وداستان خوانی است درقدیم اجرا میشده است به این صورت که خانواده ها دراین شب گرد می آمدند و پیرترها برای همه قصه تعریف می کردند . آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه های گوناگون است که همه جنبهٔ نمادی دارند ونشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند.این میوه ها که اکثرا" کثیر الدانه هستند نوعی جادوی سرایتی محسوب می شوند که انسان ها با توسل به برکت خیزی و پردانه بودن آنها خودشان را نیز مانند آنها برکت خیزمی کنند و نیروی بار وی را درخویش افزایش می دهند . دراین شب هم مثل جشن تيرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است. حاضران با انتخاب و شکستن گردو ازروی پوکی و یا پُری آن آينده گويي می کنند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شرکت تندیس مهر باستان

/ تندیس و پیکره / تندیس ومولاژ / مجسمه و حجم سازی/ دروازه ملل / ستون و سرستون/ مبلمان /

71

نویسنده مطلب : حاج حسین آزادبخت | تاریخ مطلب : سه شنبه 02 دی 1393 | تعداد بازدید : 850 | نظرات(1)